فیروزه ما را یاد وطن میندازد؛ یاد کاشی‌های آبی مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان که چشم‌ها را جادو می‌کند؛ یاد انگشتر قدیمی مادربزرگ که در اولین سفرهایش به مشهد خریده، سفری که به سهل و آسانی امروز هم نبوده. یاد خاطره‌ها، گذشته‌ها و حواسی که با دیدنش درگیر می‌شود؛ یا طعمی یادش می‌آید یا صدا و صحنه‌ای در قاب زندگی. فیروزه برای شما چه حس و حالی دارد؟ چه چیزی را برایتان تداعی می‌کند؟
اگر علاقمند به این سنگ زینتی قیمتی باشید، ممکن است ترجیح بدهید آن را از جاهای معروفی چون نیشابور تهیه کنید. به دلیل نزدیکی مشهد به معادن فیروزه نیشابور، این سنگ قیمتی جزو سوغات مشهد هم به شمار می‌رود که در سفرتان به مشهد می‌توانید در انواع و طرح‌های گوناگون آن را ببینید و در قیمت‌های مختلف تهیه کنید. بنابراین چه با تورهای مشهد همراه شدید و چه به صورت شخصی سفر کردید، با مطالبی که در این متن قرار است درباره‌اش صحبت کنیم، اطلاعات جالبی از فیروزه پیدا خواهید کرد که کارتان را در انتخاب، راحت‌تر می‌کند.
تاریخچه فیروزه در ایران
فیروزه از آن سنگ‌هایی است که ریشه‌هایش در ایران به هزاران سال پیش برمی‌گردد. دقیق نمی‌توانیم بگوییم کی و چگونه در ایران استفاده شده ولی قدیمی‌ترین نمونه‌ای که از فیروزه پیدا شده مربوط به فیروزه‌ای تراش خورده به شکل گوساله است که به 7 هزارسال پیش معدن نیشابور برمی‌گردد که می‌توانید آن را در موزه ایران باستان از نزدیک ببینید. البته در تپه سیلک و تل باکون هم شواهدی پیدا شده که همه این‌ها نشان می‌دهد از دوران پیش از تاریخ در ایران فیروزه وجود داشته و حتّی داد و ستد میشده!
تحقیقات باستان شناسی نشان می‌دهند که در دوره هخامنشیان در خراسان، فیروزه استخراج میشده و با نگاه به کتیبه داریوش در بیستون این طور متوجه شده‌اند که گویا فیروزه در دوران هخامنشیان کاملا شناخته شده بوده و به آن «اخشایین» می‌گفتند. در دوره‌های تاریخی هم شواهد مختلفی دیده شده که از این سنگ برای تزیینات مهم و سلطنتی و به عنوان سنگ گرانقیمت استفاده می‌کردند که قدر و ارزش مهمی داشته است. این سنگ ارزشمند در زبان پهلوی «پیروک»، «پرنک» و «پیروزَک» نامیده میشده است.
انواع فیروزه
فیروزه یا پیروزه همانطور که می‌دانید جزو گوهرها یا سنگ‌های قیمتی محسوب می‌شود که طیف‌هایش از آبی آسمانی تا کمی سبز درخشان متفاوت است. سنگ فیروزه در طبیعت بی‌شکل همراه با رگه‌های قهوه‌ای یا سفید است و فیروزه آبی رنگی که می‌بینید در نتیجه قرن‌ها فعل و انفعالات شیمیایی میان سنگ‌ها یا خاک به دانه‌ها و رگه‌های آبی تبدیل می‌شود این سنگ در برابر رطوبت و خشکی هوا تغییر رنگ می‌دهد و تابش نور مستقیم آفتاب باعث تبخیر آب‌های موجود در آن می‌شود. متون قدیمی هم برایمان نوشته‌اند که این سنگ قیمتی را از بوهای تیز به ویژه مشک، دور کنیم. حجم فیروزه‌ها معمولا چند میلی‌متر تا یک سانت است امّا فیروزه‌های خاکی معدن نیشابور تا دو سانت هم حجم دارند!
امروزه فیروزه‌ها با در نظر گرفتن نوع جنس، رنگ و کاربرد، به دو گونۀ کلی عجمی و شَجَری تقسیم می‌شوند که هرکدام انواعی دارد:
1. فیروزه عجمی
فیروزه عجمی را به نام‌های ابواسحاقی و «گرچه» هم می‌شناسند. این فیروزه، گرد و درشت و تقریبا خالص است و رنگش از بین نمی‌رود. معمولا از این فیروزه، نگین انگشتر می‌سازند. فیروزه عجمی از فیروزه‌های مرغوب محسوی می‌شود زیرا خوش رنگ، صاف و محکم است. فیروزه عجمی خودش به سه دسته تقسیم می‌شود:
- فیروزه عربی یا تخت: این فیروزه رنگش آبی سبز است و به دلیل محبوبیتش در عربستان، به این نام نامیده شده. بعضی عرب‌ها به خاصیت طلسمی فیروزه را باور دارند و آن را به بازوهایشان می‌بندند. فیروزه عربی سفید رنگ را شیربو می‌نامند که گفته شده آن را در روغن میندازند تا رنگش خوشرنگ‌تر شود.
- فیروزه تفالی یا توفالی: از گونه فیروزه عربی محسوب می‌شود که سنگش از بین رفته و فقط لایه‌ای از فیروزه آبی رنگ سیر از آن باقی مانده. بعد از اینکه این فیروزه را می‌تراشنمد آن را «باب کربلا» می‌نامند.
- فیروزه چغاله: این فیروزه درشت و آبی کمرنگ است و به خاطر جنس سستی که دارد، جلا و پرداخت آن بسیار سخت است. این فیروزه از نوع نازل فیروزه نیشابور است که به آن «فیروزه باب مکه» می‌گویند.
2. فیروزه شجری
فیروزه شجری نوعی از فیروزه است که رگه‌هایی به شکل درخت روی آن است. دانه‌های ریز و درشت سنگ معدنی فیروزه شجری کنار هم زمینه‌ای سیاه رنگ را ایجاد می‌کنند. این نوع فیروزه هم خودش به سه دسته تقسیم می‌شود:
- فیروزه شکوفه: این نوع فیروزه را به شکل‌های شکوفه، اشک یا لوز می‌تراشند.
- فیروزه چال یا نرم: این فیروزه را گرد می‌تراشند و کمی بزرگتر از عدس است. این فیروزه را هم زنان هندی مانند خال روی بینی‌شان هم می‌گذارند و هم برای انگشتر استفاده می‌شود.
- فیروزه درشت: در این نوع فیروزه، رگه‌های باریک و پراکنده از فیروزه دیده می‌شود و سنگ‌های این نوع فیروزه نسبتا درشت است.
کاربردها و خواص فیروزه
از گذشته تا حال فیروزه خواص و کاربردهای متنوعی بین مردم پیدا کرده از جمله تزیینی، دارویی، روان‌درمانی و جادویی و حتّی گاهی طلسم و وسیله‌ای برای تفأل. در این بخش به این کاربردها می‌پردازیم:
1. کاربرد تزیینی
شاید کاربرد تزیینی متداولترین و معروفترین کاربرد فیروزه باشد که همه با آن آشناییم. از این سنگ ارزشمند از گذشته تا حال برای تزیین اشیایی چون تزیین انگشتر، دست‌بند، گردن‌بند، گوشواره، نیم‌تاج، خلخال، سنجاق سینه، کمربند، جقّه، پیش‌کلاه زرین، بازوبند، کوزه و سرقلیان، چپق، قاب قرآن، عصا، شمشیر، صندوقچه، مجسمه استفاده شده است.
2. کاربرد دارویی
جالب است بدانید این سعی گرانقیمت به سلامتی و بهبود انسان هم کمک می‌کند. در گذشته در درمان برخی از بیماری‌ها چون درد معده، زخمها و ورمها، سردرد، چشمدرد، دردهای عضلانی و استخوانی، رفع یبوست و عملکردهای نادرست کبد و غدد و جز آنها به طرق خاص از فیروزه استفاده می‌کردند. از جمله خواص دارویی که در متون قدیمی نوشته شده: سودۀ فیروزه را با سرمه درمی‌آمیختند و در چشم می‌ریختند تا نیروی روشنایی به چشم ببخشد و تاریکی را از چشم بزداید. همچنین سنگ فیروزه و ریزه‌خرده‌هایی از مس را با سرمه می‌آمیختند و در چشم می‌کشیدند تا به آن جلا دهد و آن را تیز گرداند. جالب است بدانید که فیروزه را به عنوان نوعی سنگ پادزهر می‌ساییدند و می‌خوردند یا برای دفع زیان سم‌ها، در معجون مخلوط می‌کردند و می‌خوردند.
3. کاربرد روان‌درمانی و جادویی
علاوه بر درمان جسم انسان، گاهی برای درمان روح هم از این سنگ استفاده می‌کردند زیرا معتقد بوند انرژی‌هایی در فیروه هست که می‌تواند باعث نشاط آوری، آرامش بخشی و ایجاد اعتماد به نفس در انسان شود چیزی که امروزه از آن با عنوان سنگ درمانی هم نام می‌برند.
علاوه بر این، از فیروزه برای دفع چشم زخم هم استفاده می‌کردند و این سنگ برای ایرانیان به اندازه‌ای خیر داشته که همیشه همراهشان داشتند و آن را به فال نیک می‌گرفتند. حضور فیروزه در مراسم مختلف می‌تواند نشان از همین فال نیک باشد.
4. قداست فیروزه
علاوه بر فال نیکی که ایرانیان برای فیروزه برمی‌شمردند، مذهب شیعه در اسلام هم قداست ویژه‌ای برای فیروزه قائل است و روایت‌هایی در این رابطه هم گفته شده مثلا
- دستی که در آن انگشتری فیروزه باشد و به دعا بلند شود، هیچگاه در زندگی ناامید نخواهد شد.
- هر کسی انگشتری فیروزه در دست کند، فقیر نشود.
- از امام علی‌النقی (ع) نقل است که به یکی از مؤمنان که همسرش آبستن نمیشد، فرمود: انگشتری با نگین فیروزه که بر آن نقش آیۀ « … رَبِّ لاتَذَرْنی فَرْداً وَ اَنْتَ خَیْرُ الوارِثینَ» (انبیاء / ۲۱ / ۸۹) را کنده باشند، بر دست کند تا صاحب فرزند شود.
- همچنین گفتهاند: اگر بر نگینی از فیروزه چهرۀ زنی درازگیسو را با دو کودک در کنار او حک کنند و این نگین را بر نقره بنشانند و با خود همراه کنند، از جادو ایمن خواهند بود.
- هر کس با خود فیروزه داشته باشد، خواب پریشان نبیند و دشمن بر او پیروز نگردد و از هیچ آفریدهای نترسد.
البته در فرهنگ عامه مردم ایران هم داستان‌ها و روایاتی نقل شده که نشان می‌دهد این سنگ قیمتی، ارزش مادی و معنوی در زندگی ایرانیان از گذشته تا کنون داشته است:
- درگذشته که معادن فیروزه در مالکیت خصوصی افراد بود، صاحبان آنها گاهی سهمیۀ اشتراکی معدن خود را پشتوانۀ کابین همسران و عروسان خود می‌کردند و فیروزه را مایۀ روشنی چشم و طلسم پیروزی پادشاهان می‌دانستند.
در خراسان معتقدند فیروزه سنگی مقدس است و امام رضا (ع) به آن برکت داده است؛
- ثواب خواندن یک رکعت نماز با فیروزه برابر ۷ رکعت آن به شمار می‌آید؛
- به همراه داشتن نگین فیروزه‌ای که روی آن دعا نوشته‌اند، سبب بارداری زنان نازا میگردد؛
- مرغ کوچک سبزرنگ «کمرگلی» را قاصد میدانند و می‌گویند: هرگاه این مرغ جلو غاری بنشیند و بخواند، معدنی فیروزه در آنجا پیدا می‌شود؛
- معدن فیروزه‌ای که خوب بار ندهد، می‌گویند روی کوه پردۀ غیب کشیده‌اند.
که عموما این باورها در خراسان که نزدیک به معادن فیروزه است رایج بوده و فیروزه با بخشی از آداب و رسوم و اعتقاداتشان گره خورده است.
تألیف: لست سکند